ΓΕΥΜΑ ΜΕ ΤΗΝ «Κ» – Ραϋμόνδος Αλβανός: Ο Εμφύλιος επιζεί ως μετα-μνήμη

Ο συγγραφέας εξηγεί γιατί δεν έχει ακόμη διαμορφωθεί κοινή ιστορική αντίληψη για το τραύμα του διχασμού

Μαρία Κατσουνάκη, kathimerini.gr
Εικονογράφηση: ΤΙΤΙΝΑ ΧΑΛΜΑΤΖΗ

Είπε στα 17 του, «ποτέ δεν θα ξαναδιαβάσω Ιστορία», πετώντας το μπλε βιβλίο της τέταρτης δέσμης. Και έγινε ιστορικός. «Συνειδητοποίησα ότι δεν είναι δυνατόν να καταλάβω τον εαυτό μου και πώς διαμορφώνεται συνολικά η κοινωνία που ζω, χωρίς να ξέρω Ιστορία», ομολογεί ο Ραϋμόνδος Αλβανός. Πρόσωπο της ημέρας τον Ιούνιο του 2022, στην πρεμιέρα των Πανελλαδικών Εξετάσεων, όταν οι υποψήφιοι κλήθηκαν να συνοψίσουν το νόημα του κειμένου με τίτλο «Γιατί να μαθαίνουμε Ιστορία», απόσπασμα από τον πρόλογο του βιβλίου του «Ο ελληνικός εμφύλιος. Μνήμες σε πόλεμο και σύγχρονες πολιτικές ταυτότητες» (εκδ. Επίκεντρο, 2022). Τα Χριστούγεννα, ο πρωθυπουργός το συμπεριέλαβε στη λίστα των βιβλίων που ξεχώρισε και προτείνει.

Τον συναντήσαμε αρχές Δεκεμβρίου, όταν για λίγες μέρες βρέθηκε στην Αθήνα, καθώς ζει τον τελευταίο καιρό στην Κεφαλονιά, διδάσκοντας δημόσια Ιστορία στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα σπουδών του Ανοιχτού Πανεπιστημίου (ΕΑΠ). Δεν είχε προκύψει ο βασιλικός θάνατος και η κηδεία, κρίσεις, αποτιμήσεις, επιτιμήσεις και ένας ακόμη εμφύλιος, για να σχολιάσουμε τα επίκαιρα, όμως η άποψή του είναι δεδομένη: «η Ιστορία εντάσσεται στο πολιτικό μάρκετινγκ με όρους συγκρουσιακούς».

– Λέτε στο βιβλίο σας: «Δεν είναι μόνο το παρελθόν που μας διαμορφώνει, αλλά και εμείς φτιάχνουμε το παρελθόν που χρειαζόμαστε». Η Ιστορία, δηλαδή, είναι εν πολλοίς μια κατασκευή, κάποτε βολική και κάποτε άβολη;

– Αν το καλοσκεφθείτε, όλα είναι κοινωνικές κατασκευές. Η θρησκεία δεν είναι κατασκευή; Το χρήμα δεν είναι κατασκευή; Oμως, όλοι συμφωνούμε στην αξία του, άρα αυτή η «κατασκευή» έχει μεγάλη σημασία για τη ζωή μας. Δεν είναι ψέμα. Συνεπώς, επιλέγουμε πληροφορίες, τις δομούμε με τον τρόπο που θέλουμε και παράγουμε το νόημα που θέλουμε.

– Πού οφείλεται το γεγονός ότι ο Εμφύλιος είναι ένα οικοδόμημα με στρεβλώσεις;

– Στρεβλώσεις που υπάρχουν ανάλογα με το ποιος μιλάει. Οι νικητές είχαν συγκεκριμένη αντίληψη του Εμφυλίου. «Εμείς που σώσαμε την Ελλάδα από τους προδότες». Οι ηττημένοι είχαν διαφορετικό σχήμα. Υπάρχουν διάφορες εκδοχές του γεγονότος που συντηρούνται έως σήμερα. Δεν υπάρχει κοινή μνήμη για όλους τους Ελληνες. Η επιθυμία των περισσοτέρων είναι η λήθη, διά της διαγραφής. Να προχωρήσουμε χωρίς να θυμόμαστε. Ομως, πρακτικά δεν γίνεται. Βλέπετε, συνεχίζεται ο «πόλεμος» στα κοινωνικά δίκτυα. Δεν εξαφανίζεται κάτω από το χαλί. Η λήθη έρχεται μόνον όταν επεξεργάζεσαι κριτικά το τραύμα.

– Υπάρχει ακόμη τραύμα; Ποιους αφορά;

Η Ιστορία εντάσσεται στο πολιτικό μάρκετινγκ με όρους συγκρουσιακούς.

– Βέβαια. Πονάει ακόμη. Οι περισσότεροι που έζησαν τον Εμφύλιο έχουν φύγει από τη ζωή. Αυτό που υπάρχει είναι μια μετα-μνήμη. Δεν είναι άμεση εμπειρία, αλλά «έχω ακούσει, διαβάσει, νομίζω ότι έγινε έτσι». Το έβλεπα στις ξεναγήσεις μου στο Πάρκο Εθνικής Συμφιλίωσης στον Γράμμο· ανθρώπους για τους οποίους ο Εμφύλιος ήταν, πραγματικά, έντονο μέρος της ταυτότητάς τους, της οικογενειακής ιστορίας τους, που τους προσανατόλιζε προς συγκεκριμένες πολιτικές παρατάξεις.

– Ποια χρονική στιγμή έγινε, κατά τη γνώμη σας, η τομή;

– Το ’89, όταν η συμφιλίωση γίνεται νόμος. Ποια συμφιλίωση όμως; Διά της λήθης, της διαγραφής. Κάηκαν 17,5 εκατ. φάκελοι κοινωνικών φρονημάτων! Συγκλονιστικό αυτό. Καταστράφηκε τεράστιο αρχειακό υλικό για τους ιστορικούς. Η αντίληψη ήταν ότι η σύγκρουση του Εμφυλίου θα ξεπεραστεί διά της διαγραφής. Δεν λειτουργεί αυτό. Ο Φίλιππος Πετσάλνικος πήγε κόντρα σε αυτή τη λογική. Οχι. Δεν θα ξεχάσουμε, είπε. Θα κάνουμε έναν θεσμό για να θυμόμαστε. Για να μαθαίνουμε. Ετσι δημιουργήθηκε το Πάρκο Εθνικής Συμφιλίωσης, με τη συναίνεση του Βαφειάδη και του Τσακαλώτου.

– Στο σχολείο διδάσκεται ο Εμφύλιος;

– Στα βιβλία Ιστορίας υπάρχει. Ομως, είναι πολύ εύκολη λύση για τους φιλολόγους να πουν ότι δεν μας φτάνει ο χρόνος για να φτάσουμε στον Εμφύλιο. Το έχω συζητήσει μαζί τους. Φοβούνται το θέμα, δεν το γνωρίζουν καλά, φοβούνται ότι θα έχουν αντιδράσεις από γονείς μαθητών, ενδεχομένως από μαθητές, γιατί είναι ένα συγκρουσιακό και δύσκολο ζήτημα. Και τους καταλαβαίνω.

– Εσείς, πώς το ξεπεράσατε;

– Μέσα από την αλληλεπίδρασή μου με τους επισκέπτες στο Πάρκο. Είχα μια έκθεση από φωτογραφίες και μου είχαν πει απλά «να ξεναγήσω». Αρχισα να χτίζω ένα αφήγημα με τις φωτογραφίες. Σε μεγάλο βαθμό το βιβλίο βγήκε από την αλληλεπίδραση με τους επισκέπτες. Αυτό που με απασχολούσε ήταν το πώς θα μπορέσω να γίνω χρήσιμος μιλώντας για μια συγκρουσιακή εμπειρία, όπως του Εμφυλίου. Κατέληξα να μιλήσω για την αξία της δημοκρατίας. Προσπάθησα να δείξω πως όταν λειτουργούν οι θεσμοί, οι άνθρωποι συνήθως κατορθώνουν να λύνουν τις διαφορές και τις συγκρούσεις τους. Ηθελα να αναδείξω την αξία της διαφωνίας. Αντί να ακυρώνουν την προσωπικότητα του άλλου, να τον ακούν προσεκτικά και να αναζητούν επιχειρήματα για να τον αντιμετωπίσουν. Να αποκτούν γνώση, όχι απλά γνώμη. Να κάνουν μια προσπάθεια να δουν και το αφήγημα των άλλων. Να μην έχουν μόνο βεβαιότητες. Και ενδεχομένως να αλλάξουν θέση. Δεν είναι κακό να αλλάζεις άποψη αν έχεις πειστεί από τα επιχειρήματα του άλλου.

Καλός εκπαιδευτικός είναι αυτός που ανάβει τη φωτιά

– Πώς εμπλακήκατε στην ιστορία του Εμφυλίου;

– Σε ηλικία 13 ετών ο πατέρας μου, πολύ δεξιός και συντηρητικός, μου πετάει στο κρεβάτι την «Ελένη» του Γκατζογιάννη. «Διάβασε αυτό το βιβλίο για να καταλάβεις τι εγκληματίες είναι οι κομμουνιστές». Το διάβασα. Εκλαψα, ταυτίστηκα με την ιστορία. Στην πορεία όμως ανακάλυψα τον Λουντέμη κι άρχισα να διαβάζω βιβλία του και να βλέπω την άλλη πλευρά της ιστορίας. Αλλο κλάμα εκεί! Ως φοιτητής δεν ασχολήθηκα ιδιαίτερα. Οταν πήγα στην Καστοριά, ήταν η πρώην γυναίκα μου από εκεί, άρχισα να καταλαβαίνω το πόσο πολύ επέδρασε ο Εμφύλιος στη ζωή των ανθρώπων. Για το μεταπτυχιακό μου στην Αγγλία το 1995-96, άρχισα να παίρνω συνεντεύξεις από ανθρώπους στην Καστοριά και συγκεκριμένα από το χωριό Βασιλειάδα. Στη συνέχεια, το διδακτορικό μου ήταν για τις πολιτικές ταυτότητες στη δεκαετία του ’40 στην περιοχή της Καστοριάς. 
 
– Τώρα σκέπτεσθε να μετακινηθείτε σε άλλη περίοδο;

– Με ενδιαφέρει πολύ και η μετεμφυλιακή περίοδος. Πώς ανασυγκροτείται μια κοινωνία που έχει διχαστεί τόσο έντονα; Μου φαίνεται πολύ ενδιαφέρον το ερώτημα. Επειδή τώρα μένω στην Κεφαλονιά, ίσως ασχοληθώ με τον τόπο αυτό που έχει διπλό τραύμα: και τον σεισμό και τον Εμφύλιο.
 
– Η «συμφιλίωση» είναι για εσάς μότο ζωής;

– Oχι τόσο η συμφιλίωση όσο η δημιουργική αντιπαράθεση. Αντί να κάνουμε πόλεμο, να κάνουμε διάλογο. Να διαφωνούμε και μέσα από τη διαφωνία να προσπαθούμε να βρίσκουμε την καλύτερη λύση, που ο καθένας μόνος του δεν θα μπορούσε να βρει.

– Από πού αντλείτε την αισιοδοξία σας;

– Από την ικανότητα των ανθρώπων να διαφωνούν δημιουργικά όταν θέλουν να βρουν λύση. Δείτε τι συμβαίνει στην Ευρωπαϊκή Ενωση. Τόσο διαφορετικά τα συμφέροντα των λαών, τόσο διαφορετικές οι αξίες τους, κι όμως κατορθώνουν να βρουν λύσεις. Δεν συμφωνώ με την άποψη ότι όλοι οι πολιτικοί είναι το ίδιο, γιατί αυτό ανοίγει τον δρόμο σε αυταρχικές κυβερνήσεις.

– Η γνώση διδάσκεται;

– Δεν έχω σπουδάσει παιδαγωγικά, αλλά έχω διδάξει 20 χρόνια. Ελεγα πάντα στους φοιτητές μου ότι δεν θα σας βάλω εγώ στο μυαλό τις πληροφορίες. Ο καθένας μαθαίνει μόνος του τελικά. Εάν παρακολουθείτε τα μαθήματα, θα σας δοθεί το ερέθισμα για να μάθετε περισσότερα. Θα σας δώσω το έναυσμα, τον λόγο να ασχοληθείτε και τελικά κάτι θα σας μείνει. Ο καλός εκπαιδευτικός για εμένα είναι αυτός που ανάβει τη φωτιά.