Καστορίας Καλλίνικος: Το Φως των Ναών της Καστοριάς στο σύγχρονο γίγνεσθαι

Του Σεβ. Μητροπολίτου Καστορίας κ. Καλλινίκου στην «Κιβωτό της Ορθοδοξίας»

Το Ημερολόγιο 2024 της Ιεράς Μητροπόλεως Καστορίας το αφιερώσαμε στο Φως των Ναών της Καστοριάς.

Πρόκειται για τους Ναούς, που κτίσθηκαν και αγιογραφήθηκαν από τον 9ο-15ο αιώνα, οι παλαιότεροι, κοσμούν την πόλη της Καστοριάς, της προσδίδουν ανεκτίμητη αξία και παραμένουν ζωντανοί και φωτεινοί μέχρι τις ημέρες μας.

Ποιο είναι όμως το Φως των Ναών της Καστοριάς; Και γιατί η αφιέρωση δεν έγινε απλώς στους Ναούς της Καστοριάς;

Κατ᾽ αρχήν, φως είναι η έμπνευση των κτιτόρων να ανεγείρουν τους Ιερούς Ναούς για να υμνούν τον Χριστό, ο οποίος «ην το φως το αληθινόν, ο φωτίζει πάντα άνθρωπον ερχόμενον εις τον κόσμον» (Ιω. α´) και να τιμούν τους Αγίους Του, τα «ετερόφωτα φώτα», για τους οποίους είπε ο Χριστός: «υμείς εστε το φως του κόσμου» (Ματθ. ε´).

Φως είναι και τα φωτοστέφανα και τα φωτίσματα των αγιογραφιών, με τα οποία οι εμπνευσμένοι και προσευχόμενοι αγιογράφοι αποτυπώνουν και εκφράζουν με τα χρώματα και την τέχνη τους το Φως του Χριστού και των Αγίων Του.

Κυρίως, όμως, εννοείται το Φως της θεότητος του Χριστού κατά την Μεταμόρφωση, όταν «έλαμψε το πρόσωπον αυτού ως ο ήλιος, τα δε ιμάτια αυτού εγένετο λευκά ως το φως» (Ματθ. ιζ´).

Είναι πολύ σημαντικό, ότι για το Φως της Θεότητος του Χριστού έγιναν συζητήσεις οικουμενικής σημασίας, με επίκεντρο το Άγιον Όρος, την Θεσσαλονίκη, την Κωνσταντινούπολη, μεταξύ του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά -του Αγίου που τιμάται ιδιαιτέρως στην Καστοριά – και του δυτικού μοναχού Βαρλαάμ. Συζητήσεις που είχαν ως αποτέλεσμα να διαχωρισθούν η ορθόδοξη εμπειρική θεολογία από τον άγονο στοχαστικό σχολαστικισμό και να αντικρουσθούν ο αγνωστικισμός και ο πανθεϊσμός.

Συζητήσεις θεολογικές γίνονταν σε όλες τις εποχές, καθ᾽ όλον τον υπερ-χιλιόχρονο αγώνα των Πατέρων της Εκκλησίας να αντικρούσουν συνοδικώς τους αιρετικούς, που δίδασκαν αυθαίρετα ότι ο Χριστός δεν είναι Θεός ή ότι δεν είναι τέλειος Θεός και τέλειος άνθρωπος ή ότι δεν μπορούμε να Τον εικονίζουμε.

Κατά το διάστημα μεταξύ 9ου και 14ου αιώνα οι συζητήσεις αυτές αφορούσαν σε ένα άλλο επίπεδο, αυτό της μεθόδου της αληθούς θεογνωσίας, με κυρίους εκπροσώπους των ορθοδόξων τους Αγίους Συμεών τον Νέο Θεολόγο (949-1022) και Γρηγόριο τον Παλαμά (1296-1359).

Η σημασία της διδασκαλίας της Εκκλησίας για το Φως του Θεού, όπως εκφράσθηκε από τον άγιο Γρηγόριο Παλαμά, είναι μεγάλη. Ο άγιος Γρηγόριος απέκρουσε την δυτική σχολαστική θεολογία – η οποία οδήγησε αργότερα στον «θάνατο του Θεού» στην Δύση – και έμεινε ο τόπος μας, πρώτα το Άγιον Όρος, και έπειτα όλα τα εδάφη της Χριστιανικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, κάτω από την σκέπη της ορθόδοξης, εμπειρικής, ησυχαστικής θεολογίας, η οποία στήριξε τον λαό καθ᾽ όλη την διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Και ελπίζουμε να φωτίζει και να στηρίζει τον ορθόδοξο λαό και στην εποχή μας.

Και είναι πολύ σημαντικό ότι οι παλαιότεροι και πιο σημαντικοί Ναοί της Καστοριάς ανεγέρθησαν και αγιογραφήθησαν κατά το διάστημα αυτό, μεταξύ 9ου και 14-15ου αιώνος, ενώ οι υπόλοιποι αργότερα, κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας, και είναι καρποί αυτής της ζωντανής εμπειρικής θεολογίας περί του ακτίστου Φωτός.

Μάλιστα, ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, είναι αγιογραφημένος σε τοιχογραφίες αμέσως μετά την κοίμησή του. Συγκεκριμένα, είναι αγιογραφημένος: α) στον Ιερό Ναό (14ου αι.) Αγίων Τριών Μαρτύρων, Γουρία, Σαμωνά και Αβίβου, στο διακονικό, ως «ο νέος Χρυσόστομος», β) στον Ιερό Ναό Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, παρεκκλήσιο της Ιεράς Μονής Παναγίας Μαυριωτίσσης, εντός του ιερού Βήματος μαζί με τους υπολοίπους Ιεράρχες, γ) στον Ιερό Ναό Αγίου Γεωργίου του Βουνού και δ) στον Ιερό Ναό των Παμμεγίστων Ταξιαρχών Απόζαρι, πάλι εντός του ιερού Βήματος. Και το πρώτο από τα ιστορούμενα θαύματά του τελέσθηκε στην Καστοριά, σε μια αρχόντισσα ονόματι Ζωή, που ασθενούσε βαρειά.

Το Φως που δημιούργησε τους Ναούς της Καστοριάς εκφράζεται ως θεολογία, ως υμνολογία, ως προσευχή, ως μετοχή στα ιερά Μυστήρια, ως στάση ζωής, ως αναζήτηση και όραμα, ως παράκληση και έμπνευση, και μας δίνει ελπίδα σε μια εποχή απελπισίας.

Και δεν είναι σχήμα λόγου αυτό.

Η απελπισία σήμερα εκφράζεται: – στην αξιωματική φιλοσοφική αρχή ότι δεν υπάρχει τίποτε αμετάβλητο και συνεπώς δεν υπάρχει αλήθεια, – στον θρησκειοποιημένο ανθρωπισμό, – στην άρνηση του δεδομένου της ύπαρξης, – στην άρνηση της αιώνιας υπόστασης του ανθρώπου.

Και ακόμη πιο πρακτικά, η απελπισία εκφράζεται: – με την επικράτηση στο θρησκευτικό χώρο τριών τάσεων: της ελιστικής κρυφής θρησκευτικότητας για τους εκλεκτούς, της απρόσωπης θρησκευτικότητας ανατολικών πρακτικών για τον λαό, της σαρκολατρικής θρησκείας του Ισλάμ στην γηρασμένη Ευρώπη, – με την κυριαρχία των κοινωνικο-συναισθηματικο-ψυχικών ασθενειών, – με την κυριαρχία της κοινωνικής μοναξιάς, – με την αύξηση χρήσης ουσιών και διαφόρων εθισμών, – με τους οικονομικούς και σύγχρονους πολέμους, κ.ο.κ.

Μέσα σε αυτή την δύσκολη εποχή, ο άνθρωπος αναζητά θεραπεία από ψυχικές ασθένειες, ζητά ανιδιοτελή αγάπη, αναζητά αληθινή γνώση του Θεού.

Γι᾽ αυτό, μεταξύ άλλων, είναι πολύ σημαντικό το Φως των Ναών της Καστοριάς, με το όλο περιεχόμενο που αναφέρθηκε ανωτέρω.

Των Ναών της Καστοριάς, μέσα στους οποίους μέχρι σήμερα τελούμε την θεία Λειτουργία, τις ιερές Ακολουθίες και προσευχόμαστε με την προσευχή του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά προς το Φως το αληθινό, τον Χριστό: «φώτισόν μου το σκότος».